ΜΑΡΙΕΤΤΑΣ ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ

ΓΡΑΦΟΥΣΕΣ ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ ΤΟΝ 19^o – ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20^ου ΑΙΩΝΑ

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ

(1878-1963)

Μια συμβολή στην ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας

                                                   Παρουσίαση από το Νίκο Σκαρλάτο

Η Συγγραφέας του βιβλίου Μαριέττα Ιωαννίδου, καθηγήτρια στο Rijksuniversiteit,  Πανεπιστήμιο του Croningen της Ολλανδίας. γεννήθηκε στο Σιδηρόκαστρο, όπου  έζησε τα πρώτα παιδικά της χρόνια. Αποφοιτώντας από το εξατάξιο Παλλατίδειο Γυμνάσιο και παίρνοντας το πτυχίο της φιλοσοφικής από το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης εγκαταστάθηκε στην Ολλανδία, όπου διαπρέπει στον Ακαδημαϊκό χώρο.

Το βιβλίο της, όπως αναφέρει στον πρόλογο της, το αφιερώνει στη μνήμη των γονιών της που πρόωρα έχασε και στα παιδιά της Κρίς και Κρίστιαν. Είναι δε μια διατριβή στη μοναχική  πορεία της συγγραφέως προς το διδακτορικό, μετά την αποφοίτηση της από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Η παρουσίαση του, το Μάιο του 2001, συνέπεσε δυστυχώς με τα τελευταία χρόνια λειτουργίας στο Kroningen, του Ινστιτούτου Νεοελληνικών και Βυζαντινών σπουδών.  

Μέσα από τις σελίδες αυτού του βιβλίου ο αναγνώστης αντλεί σημαντικές πληροφορίες για το φεμινιστικό κίνημα και τη γυναικεία χειραφέτηση. Εντύπωση προκαλεί η διαπίστωση της συγγραφέως ότι, στα μέσα της δεκαετίας του 70, η Ολλανδική κοινωνία βρίσκονταν πολύ πίσω από την Ελλάδα σ’ αυτό το θέμα, ενώ στα Ολλανδικά Πανεπιστήμια υπήρχαν ελάχιστες γυναίκες- επιστημονικοί συνεργάτες, που εργάζονταν πυρετωδώς, για τη δημιουργία προγραμμάτων «Γυναικείων σπουδών».

Στο πρώτο μέρος και προτού εστιάσει την προσοχή του αναγνώστη στο έργο της Ευγενίας Ζωγράφου, κάνει μια σύντομη αναφορά στις ελάχιστες πρωτοποριακές φωνές του φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα. Φωνές που προετοίμασαν το έδαφος στο χώρο του τύπου, της λογοτεχνίας και του θεάτρου, όπου και η Ευγενία Ζωγράφου κινήθηκε, αλλά παραμένουν άγνωστες στο μεγάλο κοινό. Συμπληρώνεται ακόμη με αναφορές στα πρώτα «φιλογύνη» μηνύματα, που συναντώνται σε περιοδικά και εφημερίδες, στους εκδότες και υποστηρικτές της γυναικείας χειραφέτησης, στις πρώτες γυναίκες- εκδότες περιοδικών, στα πρώτα «φιλογυνικά» και παραδοσιακά περιοδικά, με γενικές παρατηρήσεις, αλλά και σε περιοδικά δημοσιεύματα από το 1880 έως το 1946. Γίνεται ακόμη αναφορά σε έντυπα ποικίλης ύλης , σε «αντιχειραφετικά» περιοδικά, σε ημερολόγια και άλλα βραχύβια έντυπα και σε φεμινιστικά περιοδικά στο Μεσοπόλεμο.

Στο τρίτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους παρουσιάζει εν συντομία τ’ αποτελέσματα του αγώνα για χειραφέτηση και τα ιδρυθέντα πρώτα σχολεία και παρθεναγωγεία, την είσοδο των πρώτων γυναικών στα Πανεπιστήμια και το δημόσιο βίο της χώρας. Στο τέταρτο επικεντρώνεται στο φεμινισμό και τη λογοτεχνία, με αναφορά στις «χειραφετημένες συγγραφείς» και τις «γράφουσες» Ελληνίδες. Ανάμεσα σ’ αυτές ξεχωρίζει  την Ευανθία Καϊρη, την Ελισάβετ Μουτζάν- Μαρτινέγκου, αλλά και γυναίκες συγγραφείς στα χρόνια μετά την Επανάσταση, όπως η Σωτηρία Αλιμπέρτη, η Αρσινόη Παπαδοπούλου, η Μαρία Π. Μηχανίδου και η Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου.

Για τη δράση της Καλλιρρόης Σιγανού –Παρρέν (1861-1940), στην προτομή της οποίας αποφάσισε το 1995 ο Δήμος Αθηναίων να γίνεται ο ετήσιος εορτασμός της Παγκόσμιας Ημέρας της Γυναίκας, κάνει ιδιαίτερη μνεία με αναφορά  σ το συγγραφικό και το θεατρικό της έργο. Η τριλογία της «Τα βιβλία της Αυγής»,  με τη Χειραφετημένη (1900), τη Μάγισσα (1901), το Νέον Συμβόλαιον (1902) και η ιδεολογία της για το φεμινισμό σηματοδοτούν το χάραμα μιας νέας εποχής στις σχέσεις ανάμεσα στα δύο φύλα. Κλείνει επίσης το πρώτο μέρος με τη διαμάχη Ροϊδη «γραφουσών» και αναφορά σε παραλείψεις  γυναικών, που παραλείπει ν’ αναφέρει.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου ξεκινά με μια εισαγωγή σε ένα αγνοημένο μυθιστόρημα μιας λησμονημένης συγγραφέως, της Ευγενίας Ζωγράφου, με τίτλο « Η Γκούραινα». Στο πρώτο κεφάλαιο  παρουσιάζει την ξεχωριστή αυτή γυναίκα, την Ευγενία Ζωγράφου (1878-1963) και το έργο της. Στο ίδιο επίσης, εστιάζει την προσοχή του αναγνώστη στο μυθιστόρημα της και τη νεοελληνική λογοτεχνία, το πολιτικο-κοινωνικό πλαίσιο της εποχής που γράφτηκε το έργο, τη δομή και την υπόθεση του, με περίληψη κατά μέρη και ολοκληρώνει με μια αναφορά στο (λαϊκό) ιστορικό μυθιστόρημα, στην κατηγορία του οποίου κατατάσσεται και η «Γκούραινα».

Στο πέμπτο τμήμα του ίδιου κεφαλαίου η συγγραφέας, με βάση τις τρείς βασικές αρχές, που πρέπει να  διέπουν τα ιστορικά μυθιστορήματα, αναλύει τη «Γκούραινα», ώστε με βάση τη λογοτεχνική κριτική για το ιστορικό μυθιστόρημα και τις κατηγορίες των ιστορικών μυθιστορημάτων να την κατατάξει σε μια από αυτές.

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές αναφέρει η συγγραφέας, με τις οποίες  συμφωνούν οι Έλληνες μελετητές του είδους, για να χαρακτηρισθεί ένα μυθιστόρημα ως ιστορικό πρέπει:

- Οι κεντρικοί του ήρωες να μην είναι σημαντικά ιστορικά πρόσωπα,

- Να γίνεται ρεαλιστική αναπαράσταση του καθημερινού βίου μιας ορισμένης  εποχής και

- Να παρεμβάλλεται  σημαντική χρονική απόσταση  ανάμεσα στο συγγραφέα και τον ιστορικό χρόνο της αφήγησης του.

Με αναφορά στην Ασήμω Λιδωρίκη Γκούμα (Γκούραινα) και απάνθισμα αναφορών στο πρόσωπο της. Με βασικά μοτίβα από το μυθιστόρημα αυτό και το ιδεολογικό του μήνυμα, κλείνει το πρώτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους.

Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύει το παραπάνω μυθιστόρημα από πλευράς αφήγησης και αφηγητή, χρόνου και χώρου, τις βασικές του ιστορίες, τα βασικά του πρόσωπα, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των πρωταγωνιστών και τους ρόλους τους. Αναλύει ακόμη  τους σημαντικούς άξονες, που προσδιορίζουν τα χαρακτηριστικά των βασικών προσώπων του μυθιστορήματος και κάνει γενικές παρατηρήσεις, σχετικά με τα βασικά του πρόσωπα, τις μεταξύ τους προσωπικές σχέσεις, τους συνδετικούς κρίκους, τους πρωταγωνιστές, το φυσικό περιβάλλον και το θέμα της μητρότητας. Εξετάζει επίσης, μερικούς άλλους άξονες, για να κάνει εκτιμήσεις σχετικά με τα πρόσωπα και να καταλήξει στα τελικά συμπεράσματα.

Στο τρίτο κεφάλαιο, μετά από μια σύντομη παράθεση του περιεχομένου των διηγημάτων των δύο τελευταίων δεκαετιών του 19^ου αιώνα κατά τόμο και θεματική ανάλυση, εξετάζει τη σχέση που έχουν ως προς τη θεματική τους και κυρίως την ιδεολογία που πιστεύουν οι ήρωες τους, με αυτήν της «Γκούραινας».

Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην κριτική για το έργο της Ευγενίας Ζωγράφου σε μια ιδιαίτερη εποχή, που όπως φαίνεται από τη θέση της γυναίκας στην οικογένεια γενικά και της «γράφουσας με μη γυναικείο τρόπο», ο μισογυνισμός έμοιαζε πολύ πιο φυσιολογικός από το φεμινισμό κατά την έκφραση της Sarah Grand (The New Aspect of the woman Question),  στο New American Review 158 (1894).

Στο πρώτο κεφάλαιο του πέμπτου και τελευταίου μέρους του βιβλίου,  μετά από μια εισαγωγική συνοπτική περίληψη, κάνει αναφορά  στα πρώτα «φιλογύνη» μηνύματα, που συναντούμε σε Εφημερίδες και περιοδικά, στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος. Διαπιστώνει ότι τα πρώτα μηνύματα   προέρχονται  κυρίως από άνδρες και διερχόμενη από τον αγώνα για χειραφέτηση φτάνει στα  πρώτα μηνύματα της γυναικείας χειραφέτησης . Ολοκληρώνει δε, το κεφάλαιο αυτό με αναφορά και πάλι στην Καλλιρρρόη Παρρέν, ως πρωτοπόρο του Ελληνικού φεμινισμού.

Στο δεύτερο κεφάλαιο του ίδιου μέρους γίνεται αναφορά στο λογοτεχνικό χώρο της Ελλάδος, στο τέλος του 19^ου και αρχές του 20^ου αιώνα, με αναφορά στο ιστορικό μυθιστόρημα αυτή την περίοδο, στο μυθιστόρημα της Ε. Ζωγράφου «Η Γκούραινα», στα διηγήματα, στα θεατρικά και την κριτική τους και στην Ευγενία Ζωγράφου ως δημοσιογράφο.

Κλείνοντας τη διατριβή της με το Υστερόγραφο και τα Συμπεράσματα της η συγγραφέας, διαπιστώνει ότι στην Ελλάδα του 19^ου αιώνα, όπως και στις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, το γράψιμο, η ιδιότητα του συγγραφέα, εθεωρείτο ασυμβίβαστη με τη γυναικεία φύση.

Το βιβλίο αυτό, που είναι αποτέλεσμα έρευνας πολλών ετών σε σκοτεινές βιβλιοθήκες και σκονισμένα έντυπα αποτελεί ένα σοβαρό βοήθημα για κάθε μελετητή.  Δίνει παράλληλα και το ερέθισμα στους νεότερους να συμπληρώσουν και να εμπλουτίσουν τις γνώσεις μας, για πολλές άλλες σημαντικές, αλλά ξεχασμένες γυναικείες προσωπικότητες αυτής της περιόδου.